Heldere kijk op stoere vis, grote modderkruiper

Van visbioloog naar macrofauna

Sebastiaan had al vroeg iets met water. Als vierjarige stond Sebastiaan al aan de waterkant met een hengel in de hand. “Vis en water” ik was er niet bij weg te slaan! Ik denk dat het mede daardoor kwam dat ik een toekomst als visbioloog bij de Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij (OVB) helemaal zag zitten. In het derde jaar van mijn studie Aquatische Ecotechnologie aan de Hogeschool Zeeland werd de OVB helaas opgeheven. Tijdens mijn stage bij Aquasense werd mijn interesse voor macrofauna gewekt. Deze kleine waterbeestjes bleken meer waarde te hebben dan alleen visvoer!

In het veld probeer ik het water te lezen

Inmiddels werkt de nu 42-jarige Sebastiaan al 16 jaar als hydrobioloog waarvan vier jaar bij Aqualysis. ‘Een mooie baan. Zeker wanneer je in en rond het water op onderzoek uitgaat. Je leest als het ware het water. Je kijkt naar de voedselrijkheid, de dynamiek, de invloeden van buitenaf, de hoogte van de soortenrijkdom, bijzondere soorten en ga zo maar door. Bij iedere volgende stap toets je het beeld dat je in het veld hebt gevormd. Tijdens het uitzoeken kom je tot een globale soortensamenstelling. Veel van die en minder van die. Het determineren (identificeren en classificeren) dat daarna volgt is een cruciale stap, waarbij nauwkeurigheid en expertise essentieel zijn. De laatste stap is het vertalen van de complexe gegevens naar conclusies (gezondheid en kwaliteit van het waterlichaam) en deze vastleggen in een rapportage.’

De fascinerende wereld van de grote modderkruiper

De grote modderkruiper is een mysterieuze vis die schijnbaar een geheim leven leidt. Zoals de naam doet vermoeden staat deze vis bekend om haar vermogen bij verstoring diep in de zwarte bagger te kruipen. ‘Onderzoek naar deze fascinerende vis en haar habitat is een ware uitdaging en een tijdrovende klus. Het vergt veel tijd en kennis over haar schuilplaats in complexe watersystemen om deze beschermde vis in je netje te krijgen. Zelfs als je er een paar ziet liggen, lijkt het soms onmogelijk om er één te vangen. Traditioneel wordt dit gedaan met een schepnet of fuik maar met moderne technieken is het niet meer nodig haar te vangen, daarover later meer.’

Ecologische samenhang rivieren

De bescherming van de grote modderkruiper hangt samen met het dynamische ecosysteem van de Nederlandse rivieren. Na periodes van hoogwater ontstaan in de uiterwaarden plassen, poelen en slenken die rijk zijn aan voedingsstoffen door het meegevoerde rivierslib en de uitspoeling van voedingsstoffen uit de grond. ‘Grote vissoorten, zoals brasem, karper, giebel, kwabaal en snoek, paaien tijdens hoogwater in deze poelen. Deze wateren dienen als ideale broedplaats en plek om op te groeien voor allerhande beestjes waaronder vissen en amfibieën. Deze plekken staan ieder jaar tot één keer in de tien jaar met de rivier in verbinding en bieden een veilige omgeving voor jonge vissen om op te groeien voordat ze zich wagen aan het ruige leven in de rivier.’

Uitdaging en aanpassing poelbewoners

Echter, zo mooi is het plaatje niet altijd, geeft Sebastiaan aan. ‘In de zomer kunnen deze poelen bij warm weer en lage rivierstanden zuurstofarm worden of droogvallen. Voor de meeste vissen zijn opdrogende poelen ongeschikt. Kikkers en salamanders benutten deze omstandigheden. Alleen hun larven leven in het water. Wordt de poel te zuurstofarm dan kruipen de jonge dieren het land op.

Overlevingskunst  

De grote modderkruiper is specialist in het overleven onder omstandigheden in uiterwaarden die langzaam opdrogen. Zij is een robuuste vis die speciale technieken hanteert om aan voldoende zuurstof te komen. De grote doorlaatbaarheid van de huid stelt haar in staat om aanzienlijke hoeveelheden zuurstof rechtstreeks via de huid op te nemen. Vaak bevindt ze zich op de grens tussen water en land of rust ze boven op waterplanten in dichtbegroeide watergangen, dichtbij beschutting tegen reigerachtigen. Bovendien past ze darmademhaling toe, waarbij ze lucht in de darmen opneemt en daaruit zuurstof haalt. Dankzij deze aanpassingen is ze zelfs in staat om korte tijd te overleven in opgedroogde waterbodems.

Bedreigingen

Ondanks haar stoere karakter en robuuste eigenschappen is de grote modderkruiper een bedreigde soort. Dit komt door de ingrijpende veranderingen die de mens in de afgelopen honderd jaar aan de rivieromgeving aanbracht. Door regulering van de rivieren nam het de hoeveelheid overstromingsvlakte aanzienlijk af. Grote gebieden, die deel uitmaakten van de natuurlijke overstromingsvlakte van de rivieren, zijn ingepolderd. De huidige uiterwaarden beslaan nog slechts 10 tot 20% van hun oorspronkelijke omvang van honderd jaar geleden. Daarnaast zijn de uiterwaarden lager gelegen en omsloten door winterdijken. Hierdoor zijn de aanwezige poelen, plassen en slenken, die eens in de drie tot tien jaar overstroomden, nagenoeg verdwenen. Door dit verlies van leefgebied sterven diersoorten die afhankelijk zijn van dergelijke omstandigheden langzaam uit. Dit betekent een ernstige bedreiging van het voortbestaan van soorten.

Een vis die weinig zwemt maar meester is in ontwijken en verbergen

De grote modderkruiper is een vis die zich weinig verplaatst. Het grootste deel van haar leven speelt zich af op slechts vier vierkante meter. Voor de voortplanting wil zij nog wel eens een paar honderd meter afleggen en bij uitzonderlijke omstandigheden, zoals strenge winters of bij droogvallen van de wateren in de zomer, verplaatst zij zich naar dieper water. Over het algemeen leeft de grote modderkruiper binnen haar eigen kleine territorium.

Wanneer er gevaar dreigt, vlucht zij simpelweg naar beneden de modder in of omhoog in de oevervegetatie of waterplanten. Door deze passieve levensstijl en de neiging zich te verstoppen in modder of planten geeft zij weinig DNA in het water vrij. Bovendien zijn op plekken waar de grote modderkruiper leeft vaak veel planten aanwezig wat de verspreiding van DNA naar open water belemmert.

eDNA-techniek verraadt aanwezigheid grote modderkruiper

Gelukkig hoeven we met de komst van eDNA-techniek de grote modderkruiper niet meer daadwerkelijk te vangen en kunnen we volstaan met het verzamelen van water uit het territorium van de grote modderkruiper. Om dit te bereiken, nemen we ongeveer 24 deelmonsters per traject op de meest kansrijke plaatsen. Deze deelmonsters voegen we samen tot één mengmonster dat ter plaatse wordt gefiltreerd en vervolgens geconserveerd.  Het schepnet maakt steeds vaker plaats voor de eDNA-techniek.

Toekomst

Sebastiaan denkt dat hydrobiologen voor de Kaderrichtlijnwater-monitoring steeds meer over gaan op QuickScans of eDNA-technieken en dat ecologisch waardevolle wateren juist intensiever op de klassieke manier worden onderzocht. ‘Er zullen altijd mensen op expertniveau nodig zijn om moderne technieken te omarmen, ontwikkelen, sturen, ijken, lezen en duiden.’